تعاملات اجتماعی درروانشناسی محیط درمعماری چیست؟

تعاملات اجتماعی^[۱] : هرگاه عملی از شخصی سرزند که با پاسخ از سوی فرد دیگر همراه باشد. اصطلاحاً به این عمل متقابل دو سویه تعامل اجتماعی گفته می شود. دراین صورت میان این دو شخص یک رابطه اجتماعی برقرار می گردد(مک اندرو، ۱۳۸۷، ص ۲۱۰ ).

• روانشناسی محیطی^[۲]: رشته ای است که رابطه انسان با محیط کالبدی و تأثیرات این دو بر یکدیگر را مورد بررسی قرار می دهد . این رشته میان رشته ای در سال ۱۹۶۰ به عنوان یک حوزه علمی شکل گرفت(مطلبی، ۱۳۸۰ ).
• فضا: فضا محصولی اجتماعی است و هر جامعه تولید کننده ی آن است. در هر مقطعی از زمان، مفهوم فضا، نیازمند توجه به هر دو بعد فیزیکی و اجتماعی است(مدنی پور، ۱۳۸۴، ص ۲۷ ).
• فضای عمومی^[۳]: فضایی مربوط یا متعلق به مردم به عنوان یک کلیت (مدنی پور،۱۳۷۹). فضایی باز و در دسترس عموم است، که مردم برای فعالیت های فردی و جمعی به آن می‌روند(رفیعیان و خدایی،۱۳۸۹).
• خریدار^[۴] : خریدار یا مشتری به کسی می گویند که تمایل به معاوضه دارایی خود با دارایی دیگری دارد.

مکان: مکان، مرکز ارزش محسوس است، همراه با امنیت و پایداری که در آن، نیازهای زیست شناختی برآورده می شود. اگر فضا، امکان وقوع حرکت را می دهد، مکان درنگی پدید می آورد. با حضور انسان فضا به مکان تبدیل می شود(مدنی پور، ۱۳۸۴، ص ۳۲).

• عرصه عمومی : مهمترین بخش شهرها هستند که بیشترین تماس ارتباط و تعامل بین انسان‌ها در این فضاها رخ می دهد( تیبالدز، ۲۰۰۱، ص ۴۵).
• کلمه “bazaar”: مربوط به “چارشی” در ترکی، “بازار” در فارسی و “Bazzarro” در ایتالیایی است. بازارها همیشه تعداد زیادی از فعالیت ها را در بر می گیرند و به طور ذاتی با توسعه شهرها، معماری و حس مکان ارتباط دارند (Pirnia، ۲۰۰۷). بازار ممکن است به عنوان نمادی از سنت معرفی گردد که نه تنها در شرایط اقتصادی عمل می کند بلکه به عنوان بخشی از میراث ملموس شهر مورد توجه قرار می گیرد.

مروری بر پروژهای انجام شده

انسان موجودی پیچیده است که دارای انگیزش های مادی، معنوی گوناگون و متفاوت می باشد. انگیزش نیرویی است که هدایت کننده و سازمان دهنده ادراک، شناخت و یا رفتار هدفمند آدمی است. رفتارها نیز برای ارضای نیازها وارد عمل می شوند از این رو، شناخت نیازهای انسان برای طراحان از اهمیت ویژه ای برخوردار است(هادی،۱۳۸۹، ص ۱۳).

به منظور بررسی نیازهای انسان مدل های مختلفی ارائه شده است که از بین آنها مدل نیازهای انسانی توسط آبراهام مازلو^[۵]، قابلیت تطابق بیشتری با اصول محیطی دارد. آنچه که در این میان حائز اهمیت است شناخت و ریشه یابی این نیازها در انتظارات کاربران از ساخت کالبدی محیط است. بدیهی است که هر چه محیط قابلیت بیشتری برای پاسخ گویی به این نیازها را داشته باشد. رضایت بوجود آمده بین افراد بیشتر خواهد بود( مطلبی، ۱۳۸۰، ص ۶۱).

روانشناسی محیطی، دانش پرداختن به نیازهای انسان

طراحان و پژوهشگران زیست محیطی در دهه شصت میلادی در آمریکا انگیزه های بسیاری در جهت همکاری با یکدیگر برای ایجاد سکونتگاه های مناسب زندگی مردم احساس کردند. گرچه نیاز به همکاری بین طراحان و روان شناسان برای برطرف کردن کاستی های موجود در طراحی برای مردم استفاده کننده، از فضاهای معماری و شهری بدون تردید به نظر رسید، اما به زودی آشکار گردید که طراحان و روان شناسان دارای نگرش های متفاوت از یکدیگر در چگونگی پرداختن به حل مسائل محیطی هستند.

به عقیده روانشناسان اصلی ترین معیار طراحان در فرآیند طراحی، توجه به فرم و جنبه های زیباشناختی آن بود و معتقد بودند که طراحان نیازهای واقعی و روزمره استفاده کنندگان را قربانی خواهش های زیبایی شناسانه و انتزاعی خویش می سازند و لذا مردم را بیش از پیش با محیط طراحی شده نامأنوس ساخته اند. اما در حقیقت شاید اختلاف نگرش های به وجود آمده بین این دو گروه، به دلیل طبیعت و ماهیت متفات حرفه معماری و دانش های مطرح در پژوهش تعامل انسان و محیط و ارتباط این دانش ها با طراحی بود. بنابراین این نیاز به یک زبان مشترک برای برقراری رابطه ای عملی احساس می شد(مطلبی، ۱۳۸۰).

گروه کوچکی از معماران به ضرورت ایجاد زبان مشترک پی برده و در تلاش برای ساخت و ایجاد دانشی نو برای ساخت محیطی که بتوانند بهتر از  پیش برای مردم مأنوس باشد، برآمدند. همسو با این تحول در اندیشه معماران، در تفکر روان شناسان نسبت به مطالعه رفتار انسان نیز تحولاتی در شرف انجام بود.

روان شناسی مدرن با پیش فرض تأثیر غیرمستقیم محیط کالبدی بر رفتار انسان که در نهایت خود را ملزم به بررسی محیط های معماری و شهری می ساخت از یک سو و از سوی دیگر، توجه طراحان محیطی در جهت برطرف ساختن نیازهای مشتریان و استفاده کنندگان فضاهای طراحی شده باعث گردید تا آشنایی روان شناسی با حرفه طراحی و برعکس آغاز گردد و در نتیجه نطفه دانشی نو و پارادایمی جدید به نام روان شناسی محیط بسته شود(همان منبع، ص ۵۴ ) .

الگوهای انسانی در حوزه رفتار و محیط

درباره ماهیت انسان در ارتباط با محیط فرضیاتی مطرح است. در دوره های مختلف تاریخی فرضیات متفاوتی درباره انسان مطرح شده و این فرضیات بر شیوه تفکر درباره انسان تأثیر قاطع و مشخص داشته است در اینجا به چند الگوی متفاوت انسانی که بر پژوهش های انجام شده در این زمینه مؤثر بوده است، می توان اشاره کرد :

۱ ) الگوی ماشین انگاری، ۲ )الگوی ادراکی – شناختی- انگیزشی، ۳ ) الگوی رفتاری و           ۴ ) الگوی بوم شناختی یا نظام های اجتماعی(آلتمن، ۱۳۸۲، ص ۲۴۸ ) .

توجه به نیازهای انسانی در معماری

توجه به نیازهای انسانی و لذا یافتن مدلی کامل تر از انسان دغدغه خاطر بسیاری  از معماران بوده است. در اعلام برنامه درسی مدرسه جدید باهاوس در شیکاگو نیز به این مطلب اشاره رفته است که دغدغه های مدرسین آن چون والتر گریپیوس^[۶] و لازلو موهولی ناگی^[۷] تربیت طراحانی است که علاوه  بر فراگیری علوم و فنون مختلف مرتبط با طراحی به اساسی ترین نیازهای انسانی که جایگاهی جهانی  دارند توجه نمایند. امروزه بر خلاف آن دوران، مدل های مختلف از نیازهای نظری معماری امری ضروری است(مطلبی،۱۳۸۰،ص ۵۶ ).

دو نمونه از این مدل ها برای تبیین قابلیت های انسانی محیط ساخته شده مورد استفاده طراحان محیط قرار گرفته است این دو مدل عبارتند از (( مقیاس احساسات اصلی در رقابت)) الکساندر لیتون^[۸] و (( سلسله مراتب نیازهای انسانی)) آبراهام مازلو .

بعضی از نویسندگان مدل لیتون را وسیله مناسبی برای درک محیط ساخته شده در عین احترام به انسان می دانند. مدل مازلو نیز شبیه به مدل لیتون است، ولی در طراحی محیط کاربرد بیشتری دارد(لنگ، ۱۳۸۳ ). بنابراین در این بخش بر اساس مدل مازلو به تحلیل نیازهای انسانی پرداخته خواهد شد.

به نظر مازلو انگیزه ها و نیازهای انسانی عوامل درونی و ذاتی انسان هستند و در بدو تولد با انسان زاده می شوند. از این رو انسان متکی بر انگیزش های درونی خود در جستجوی یافتن راهی جهت ارضای خواسته های خود است و این عمل را از روی اراده و در جهت رفع نیازهای خاص انجام می دهد و لذا انسان از طریق تعامل با محیط و تغییر در قابلیت های آن متکی بر انگیزه های درونی خود در دست یابی به نیازهای خویش از طریق تغییرات در سطوح محیط کالبدی و قابلیت های آن است که می تواند به محیط معنا بخشد. مازلو نیازهای انسانی را به دو گروه نیازهای اساسی یا اولیه و نیازهای برتر دسته بندی و در یک نظم سلسله مراتبی آن ها را از قوی ترین تا ضعیف ترین ردیف می کند.

مدل ارائه شده در روانشناسی انسان گرای مازلو و تعمیم دادن آن بر رفتارهای انسان در فضاهای معماری شهری می تواند سازو کار مناسبی برای تجزیه و تحلیل تعامل و ارتباط انسان و محیط ساخته شده بدست دهد. این مدل به معماران و طراحان شهری کمک می کند تا به علل شکل گیری مجتمع های زیستی و فضاهای معماری در ارتباط با نیازهای انسان توجه نمایند(مطلبی، ۱۳۸۰ ، ص ۶۲ ).

[۱]– Social interaction

[۲]– Environmental psychology

[۳]– Public Space

[۴]– Buyer

[۵]– Abraham Maslow

[۶]– Walter Gropius

[۷]– Laszlo moholy-nagy

[۸]– Alexander leighton